Kontrol etme hastaligi...

Sürekli hata yapmaktan korkuyor, herşeyi eksik yaptığınızı ve yetersiz
olduğunuzu düşünüyorsunuz siz de bir ‘kontrol delisi’ olabilirsiniz.
Peki kontrol delisi olmak bir rahatsızlık mıdır, bu durumda ne yapmak
gerekir? Amerikan Hastanesi’nden Uzman Psikolog Aslı Akkan konuyla
ilgili merak edilen soruları yanıtlıyor.

İngilizce’de de “control freak” olarak belirtilen “kontrol delisi” ne demektir?

“Kontrol
delisi” olma hali, hata yapma, eksik, yetersiz olma vs. gibi korkuları
ve “yaşamımı devam ettirebilemek için kontrolde olmalıyım” gibi
fonksiyonel olmayan temel inançları olan, psikolojide Obsesif Kompulsif
Kişilik Bozukluğu (OKKB) - Obsesif Kompulsif Bozukluk’la aynı değildir
- olarak da tanımlanan durumdur.

Kontrol delisi insanlar, bir
yerde diğer insanalara güvenmiyorlar. Kendilerini diğer insanlardan
daha akıllı, daha mı üstün görüyorlar?

Bu tip insanlar
kendilerini üstün görmekten ziyade diğerlerini yetersiz görürler. Hem
kendilerinden hem de çevrelerinden beklentileri oldukça ve çoğu zaman
rasyonel olmayan bir biçimde fazladır. Güvensizliklerinin temelinde
felaket beklentileri ve kontrolün yitimini ancak kendilerinin
önleyebilecekleri inancı vardır.

Klinik Psikoloji Profesörü
Les Parrott, control freak'ler, herhangi bir şeyi sizin
umursadığınızdan fazla umursayıp kendi istediklerinin olması için
ısrarcı olmaktan vazgeçmeyenlerdir diyor. Yani bu insanlar için pek çok
şeyi bizden daha fazla mı ciddiye alıyorlar?

Hayır, birçok
konuyla bu kadar ilgileniyor ve bazen fonksiyonel olmayacak kadar
odaklanıyor olmaları onların diğerlerinden o konuyu daha fazla ciddiye
aldıkları anlamına gelmez.

Kontrol delisi olmak, psikolojik bir rahatsızlık mıdır?

Her
ne kadar OKKB’nin tek belirtisi kontrolde olma isteği değilse ve
ayrıntılara dikkat, disiplinli olma, katılık, mükemmeliyetçilik,
temizlik, kuralcılık, kararsızlık gibi uç noktalara ulaşan ve işlevsel
olmayan yönleri varsa da; “kontrol deliliğini”, kişinin işlevselliğini
engellediği durumlarda OKKB olarak sınıflandırabiliriz veya “kontrol
delisi” olma özelliğini bir tip OKKB özelliği olarak düşünebiliriz.

Evde, işte, arkadaşlıkta, aile hayatında nasıl davranıyorlar? Küçük örneklerle anlatabilir misiniz?

Mesela,
bu tip bir kişi okul/iş hayatında bir grup projesi yapmakta oldukça çok
zorlanabilir. Tüm projenin sorumluluğunu ve yükünü üstüne almak zorunda
olduğu inancına sahip olacaktır. Çünkü kimse o projeyi onun kadar
“mükkemel” yapamayacaktır. Başkasına verdiği sorumlulukla birlikte
kontrolü de kaybetmiş olacak ve felaketler silsilesini başlatmış
olacaktır. Bu, doğal olarak işlevsel olmayan bir süreçtir. Kişi, dört
beş kişinin beraberce yapınca ancak yerine getirebileceği görevi tek
başına üstlenmeye kalkınca, hem diğerleriyle çatışma yaşayacak hem de
projenin sağlıklı bitişini tehlikeye sokacaktır. Ayrıca bu yük onu çok
yoğun stres altına sokacaktır ki bu duygudurum OKKB patolojisinin iyice
alevlenmesine yol açabilecektir.

Bu tarz bir kişi bu
“kontrolde olma” özelliğinin sıkıntılarını aile ortamına da
yansıtabilir. Zevk, eğlence ve paylaşım için yapılacak olan bir tatil
planı o ailenin kabusu haline dönüşebilir. Çünkü bu tarz kişi o tatil
planının her anının mükemmel olması adına kontrolde olmaya çalışacak,
her detayı planlayacak (yada planlamaya çalışacak), olası bir aksilikte
bunu dünyanın sonu haline getirecek, ve yoğun
öfke/mutsuzluk/tatminsizlik duygularının ortaya çıkmasına yol
açacaktır.

Neden insanlar kontrol delisi olurlar? Doğuştan gelen mi, yoksa sonradan, yaşananlar karşısında geliştirilen bir özellik midir?

Farklı
psikolojik ekoller OKKB yi farklı süreçlere dayandırırlar. Bu
açıklamalar arasında anne – baba tutumları, biyolojik/genetik süreçler,
öğrenilen davranışların bu durumu tetiklemesi/irrasyonel düşüncüleri
oluşturması sayılabilir. Hipotez sayısı çok olmakla birlikte bu
hipotezleri destekleyen bilimsel çalışma sayısı azdır. Bunların
bazıları doğuştan gelen genetik faktörlerin OKKB ye etkisini
göstermekte kimisi ise öğrenilmiş süreçleri desteklemektedir. Ancak
halen tam bir anlaşma sağlanamamıştır.

Kontrol delisi olan
insanlar, böyle olduklarının, çevrelerindekini rahatsız ettiklerinin
farkında mıdırlar? Yoksa yaptıklarının normal olduğunu mu düşünürler?

Bu
kişilerin tıpkı diğer kişilik bozukluğu patalojilerinde olduğu gibi
içgörüleri ya çok azdır veya yoktur. Onlara göre “normal” olan budur.
Hatta aksi, kınanacak/eleştirilecek bir haldir. Bu yüzdendir ki
terapiye çoğu zaman bu sorunla değil bu sorunun yarattığı sorunla
“zorunlu” (başka seçenek kalmadığında) başvururlar.

Kontrol
delisi olan çok hastanız var mı? Sık karşılaşılan bir rahatsızlık
mıdır? Genellikle hangi meslekten insanlar kontrol delisi oluyorlar,
böyle bir ayrım var mı?

Böyle bir ayrım yapmam zor. Herhangi
bir kişilik bozukluğu tanısı koymak o danısanla uzun bir terapötik
süreç içinde olmayı gerektirir. Ancak OKKB bozukluğundan çok OKKB
özelliklerine sahip danışanlarımın olduğunu söyleyebilirim. Son
dönemlerde bu özelliklere sahip danışanların sayısının daha fazla
olduğunu görmekteyim. Bunun bir sebebi ekonomik krizin yarattığı stres
ve kontrol kaybının bir nevi kompansasyonunun bu özellikleri
alevlendirmesi olabilir. Ancak tam bir sebep sonuç ilişkisi çıkarmak
olası değil.

Ayrıca, bu kişilerin OKKB özelliklerinden dolayı
yaşadıkları işlevsel sorunlarla değil daha çok bunların yarattığı eş
problemleri, iş veya arkadaş ortamlarındaki zorlanmalardan dolayı
geldiklerini de belirtmem lazım. OKKB özellikleri taşıyan çok ender
danışan direkt olarak “Ben bu kontrolde olma halini/isteğini bırakmak
istiyorum” diye başvurur. Böyle bir farkındalık durumda bile ifadeleri
“Ben bu halimi bırakmalıyım” veya “Bu halimi daha rahat kontrol
etmeliyim” gibi patolojileriyle uyumlu fonksiyonel olmayan düşünce
kalıpları öndedir.

Pek çok yöneticinin kontrol delisi olduğunu
görüyoruz. Bu, işin getirdiği bir sorumluluk mudur, yoksa üst
düzeydekiler daha fazla mı kontrol delisi olurlar?

Bu o
kişinin konumundan çok, kişilik özellikleriyle ilgili bir durumdur.
Böyle bir çıkarımı destekler bilimsel bir bulguya sahip değilim.

Kontrollü biri olmak ve kontrol delisi olmak farklı şeyler değil mi?

Tabiki
farklıdır. Kontrol deliliği kişinin, daha önce verdiğim örneklerdeki
gibi artık işlevselliğini/fonksiyonelliğini yitirmesine yol açan bir
kişilik patolojisi veya patolojisinin bir parçasıdır.

Son
olarak; kontrol delisi insanlar bu alışkanlıklarından kolay kolay
vazgeçemezler. Vazgeçebilmek için neler yapmalılar? Önerileriniz neler?
(biraz ayrıntılı anlatabilir misiniz?)

Daha önce de
belirttiğim gibi bu özelliklere sahip olan kişiler bu durumun sorun
oluşunu çoğu zaman kabul etmezler. Bu özelliklerinden vazgeçmek zor
olduğu için değil vazgeçmek isteğinde olmadıkları için vazgeçemezler.
Bu durumun onların hayatında oluşturduğu zorluklardan habersizdirler.
Ancak çevreleriyle yaşadıkları sıkıntılar onları biraz daha farkına
vardırabilir. Sadece o zamandır ki bu durumlarıyla ilgili geribildirim
almaya yatkınlıkları artar. O zamanlar da bile savunma mekanizmaları
oldukça kuvvetli olacağından defansif davranabilirler. Direkt olarak bu
sıkıntılarına dair konuşmaktansa dolaylı olarak bu konuyla ilgili
konuşulması (yazılar/kitaplar okutularak vs.) ve kişinin ikna edilmeye
çalışılması faydalı olacaktır. Bir uzmandan yardım almalarına
olabilecek bir teşvik en uygun yardım biçimidir.